In een meer dan tien jaar durend project werkten het Rotterdamse Atelier Kempe Thill, het Gentse aNNo architecten, het Gentse Baro Architectuur en het Brusselse SumProject aan het herontwerp en de renovatie van het Wintercircusgebouw in Gent, België. Het project heeft dit monumentale gebouw getransformeerd tot een multifunctionele openbare voorziening.
Wintercircus: een korte geschiedenis
Het Wintercircus in Gent is een surrealistisch bouwwerk, een enorme structuur die ooit onderdak bood aan een aantal circusgezelschappen, revues en variétévoorstellingen. Ontworpen door architect Emile de Weerdt en oorspronkelijk gebouwd in 1894, werd het gebouw in 1920 verwoest door een brand waarbij alleen de gevel overbleef. Een tweede gebouw werd ontworpen door architect Jules Pascal Ledoux en het Wintercircus heropende in 1923. Op dat moment was het beter verankerd in het Gentse stadsweefsel, met een nieuwe ingang aan de historische Lammerstraat.
Het Wintercircusgebouw werd later gekocht door Ghislain Mahy, wiens familie gespecialiseerd was in de fabricage van stoomketels. Mahy, geboren in 1907, had aanleg voor mechanica. Hij bouwde zijn eerste auto op zeventienjarige leeftijd en opende in 1938 het eerste autoverhuurkantoor in België. Mahy was een gepassioneerd verzamelaar van antieke auto's en kocht in 1944 een Ford Model T uit 1921. De collectie groeide en werd ondergebracht in het Wintercircus. In de jaren 1950 begon Mahy de periferie van het ronde circusgebouw te verbouwen en uit te breiden met een modernistische showroom in de Lammerstraat. In 1953 veranderde hij het Wintercircus in een autohandel - het had zelfs een eigen benzinestation in het gebouw.
Bij de verbouwing van het Wintercircus verwijderde Mahy de overdekte houten tribunes, die werden gebruikt als zitplaatsen voor circusbezoekers, de stucversieringen en de verlaagde plafonds, waardoor het ronde hoofdgebouw werd teruggebracht tot zijn kale betonnen frame. Er werden hellingen en nieuwe uitbouwen toegevoegd, waardoor alle verdiepingen toegankelijk werden voor auto's. Het Wintercircus bevond zich op een uitdagende locatie in het stadscentrum zonder systematische en duidelijke aanpak. Atelier Kempe Thill en aNNo architecten leggen uit: "Het hele complex werd een soort 'Merzbau', een collage die op het eerste gezicht chaotisch en fantasievol tegelijk is, vergelijkbaar met het werk van de Duitse dadaïst Kurt Schwitters in de jaren 1920. Mahy breidde de ruimte simpelweg uit op alle mogelijke pragmatische manieren, zodat zich steeds weer onverwachte schoonheid ontvouwde. Hij besteedde weinig aandacht aan minimumhoogtes of de krommingsstraal en steilheid van hellingen. Ook nam hij juridische kwesties zoals bouwvergunningen niet erg serieus ... alle transformaties, uitbreidingen, kamers en details die hij aan het [Wintercircus] toevoegde, tonen een grote liefde voor bouwen op een elegante, modernistische manier."
Mahy's collectie antieke auto's, die hij zorgvuldig had gerestaureerd, zou uiteindelijk een van de grootste in zijn soort ter wereld worden. (Mahy overleed in 1999 - eind jaren '90 verhuisde zijn collectie naar een leegstaande textielfabriek in Leuze-en-Hainaut, België, en werd in 2000 heropend als het "Mahymobiles" museum).
Wintercircus: Ontwerp
Het Wintercircusgebouw werd in 2000 verlaten. In 2005 werd het gekocht door het Gentse stedenbouwkundige bedrijf sogent, dat het gebouw wilde renoveren op een manier die recht deed aan het rijke architecturale erfgoed. In 2012 schreef sogent een wedstrijd uit voor de herinrichting van het Wintercircus, die werd toegekend aan Atelier Kempe Thill in samenwerking met aNNo architecten. Het geplande programma omvatte een rockconcertzaal voor een publiek van 500 mensen, winkels, restaurants, collegezalen en openbare ruimtes.
Atelier Kempe Thill en aNNo architecten hebben vier belangrijke ontwerpkwesties overwogen:
De eerste kwestie betrof de voormalige circusruimte zelf - een ruimte die "dezelfde enorme afmetingen heeft als het Pantheon in Rome", aldus de studio's. Het team van Atelier Kempe Thill stelde voor om deze ruimte "helemaal leeg" te houden - een monumentale en flexibele openbare ruimte die "een soort overdekt plein is voor allerlei soorten activiteiten".
Het tweede vraagstuk betrof de akoestisch uitdagende rockconcertzaal. "Deze werd ondergronds gerealiseerd in een gebouw-in-een-gebouw constructie van gewapend beton, direct onder het ronde hoofdgebouw van het circus," aldus Atelier Kempe Thill en aNNo architecten.
De derde uitgave ging over de oppervlakken na de renovatie. In een gewaagde en slimme zet (en deels vanwege een beperkt budget) werd besloten dat alles zou blijven zoals het was aangetroffen, met behoud van het patina van het historische verleden van het Wintercircusgebouw: ruwe bakstenen muren, pleisterwerk dat na jaren van verval in het atrium was gevallen en betonnen vloeren bedekt met rood. Voor Atelier Kempe Thill en aNNo architecten droeg deze doortastende aanpak "bij aan het authentieke karakter van het voltooide project, hield het het bij elkaar en zorgde het voor een nonchalante maar tegelijkertijd nobele visuele uitstraling."
The fourth issue concerned the numerous adaptations made by Ghislain Mahy, compelling the two architectural studios to position themselves with respect to the sensitive nature of the architecture. Atelier Kempe Thill and aNNo architecten explain: “The team was utterly enchanted by the beauty and logic of these structural elements and assumed the position of showing pronounced humility and empathy in the design by trying to respect the existing building in all its details.”
Met deze vier richtlijnen hebben de twee studio's het herontwerp van het Wintercircus met uiterste zorg aangepakt. Alle noodzakelijke aanpassingen aan het gebouw, brandveiligheid, akoestiek, enzovoort, werden uitgevoerd met minimale verstoring van de bestaande architectuur, waardoor de authenticiteit van het gebouw behouden bleef.
"Gelukkig kon de bestaande fragiele stalen dakstructuur behouden blijven ondanks de hoge brandveiligheidseisen", aldus Atelier Kempe Thill en aNNo architecten. "De overwegend open verbindingen tussen het hoofdcircusgebouw en alle aanbouwen eromheen konden in de meeste gevallen open blijven. De binnengevels hoefden niet thermisch geïsoleerd te worden, ondanks de absoluut onoplosbare koudebruggen als gevolg van de gecompliceerde verbindingen met de naburige gebouwen."
De twee studio's overwogen alle speelse toevoegingen van Mahy, inclusief de opritten. Met een "situationele benadering" die verwees naar Mahy's oorspronkelijke concepten, werden alle essentiële wijzigingen zorgvuldig geëvalueerd om conflicten te vermijden.
Nadat Atelier Kempe Thill en aNNo architecten het ontwerpconcept hadden opgesteld en de bouwvergunning hadden verkregen, selecteerde de stad Gent Baro Architectuur en SumProject om het concept verder uit te werken en de uitvoeringsfase te voltooien.
Wintercircus: Uitvoeringsfase
De buitengevels van Wintercircus zijn voorzien van een thermisch isolerend composietsysteem en geschilderd in een lichtgrijze tint. Raamopeningen volgen een interpretatie van de oorspronkelijke plaatsing en hebben zwarte stalen kozijnen. Door de complexe lay-out van het gebouw worden de gevels beschreven als "meer op de achtergrond", functionerend van "buiten naar binnen" in tegenstelling tot "binnen naar buiten". De voormalige showroom aan de Lammerstraat is een van de weinige echte gevels en werd gerestaureerd in overeenstemming met de oorspronkelijke ontwerpdetails. De bakstenen gevel die uitkijkt op de Platteberg is authentiek - de Platteberg-ingang is geïntegreerd in het gebouwdeel met het betonnen gewelfdak. De gevel van de enorme atriumruimte heeft zijn ruwe bakstenen muren en afbladderend stucwerk behouden.
Voor Atelier Kempe Thill en aNNo architecten is het Wintercircusproject een voorbeeld van "een consequente handelwijze bij de restauratie van een historisch monument: een situationeel ontwerp." Hier was de rol van de architect bescheiden van aard: een "gevoelige benadering van het beschermen van de royale ruimtelijke kwaliteiten van de structuur en hun transformatie, om nieuw gebruik te verwelkomen." Dit is geen ongerept en gepolijst project, maar een project dat de geschiedenis van het Wintercircusgebouw viert door de rauwe aard van het verleden te benadrukken. Atelier Kempe Thill en aNNo architecten suggereren dat Wintercircus kan worden gezien als "een onbewust verlangen om voortdurende domesticatie, digitale dominantie en een onberispelijk geplande en opgeruimde omgeving te vermijden ten gunste van het herleven en vieren van het wilde, het tactiele en het spontane".
Details Wintercircus website
Terreinoppervlak: 0,35 hectare
Grootte gebouw: 14.297 vierkante meter/153.892 vierkante voet (bruto vloeroppervlak); 10.870 vierkante meter/117.004 vierkante voet (netto vloeroppervlak)
Het herontwerp van het Wintercircus-gebouw viert de rauwe natuur van het verleden
